Twentsche Electrische Tramweg Maatschappij Enschede
Kort veur de vurige joarhoonderdumschikking, zo roond 1890, wodt de tramwegen met joechhein begreut. Oaweral in Nederlaand komt de trammoatschoppiejen as paddesteul oet de groond. Al ’n poar tientallen joaren wieder, zut ’t volk de tram benaamd as ’n noodzaaklik kwoad. De tamreels ligt neungst of in de stroate, woarduur de tram en de opkommende auto de wiedere ontwikkeling van de straotendrokte in ’n löp stoat. Al veur ’n Tweeden Wereldoorlog bint de meeste tramwegen al wier glad vort en hoald de vervoermoatschoppiejen zik biej de autobusse, dee völ makkeliker inzetboar bint. En met de opkömste van ’t bussevervoer wodt ’t woord ‘tram’ allenig noch mear gebroekt as tweede woord in ’n naam van de moatschoppiej.
Tekst en foto's door Marcel Mentink, vertaalt door Martin Peters
De Twentsche Electrische Tramwegmaatschappij is joonk wörden op 2 februarie 1904 in Eanske en is bedoold um gaans Twente te vuurzeen van n’n oawer en wier tramverbeending. ’n Grooten anjager is de doomoalige börgermeister van Eanske, E.J.Bergsma (ok vuurzitter van de ANWB), dee de gemeentevuurstaande van Eanske en Lönneker roond um ‘n toafel krig um dit avontuur an te goan.
Noa n’n meulike oaverslag (streumleavering, temeutkommingen en zo wieder) veurt de eerste tram op 4 juli 1908 van Eanske noar De Brug (domoals gemeente Lönneker). Ok börgermeister Hahn van Gronau wol wal metdoon, mear voalgens de reagels is dat ginne möggelikheid, zee dörvt mear tut an de greans. Disse route is oetdoktert vanweagens de hoonderden textiel-fabriekswearkers dee in de greansstea Gronau en Epe wearkt mear huuzt in Eanske.
Mear nich allenig op warkdage, ok op zun- en feestdage is ‘t ’n kommen en goan van maenske oet Duutslaand dee geern heure ankoopen doot in Eanske. Zovöl is d’r also nich aans wörden in hoonderd joar.
Oawer 'n mildenbearm
’t Joar 1908 is met n’n vuurdelige opbreangst ofslötten en ’n tookomst zut d’r roosklurig oet. ’n Endpoal van de stadsdeenst an de Marthalaan dee n’n tienminutendeenst keant, wodt oawerzet noar de oetspanning ‘Het Lindehof’. Boetendat komt d’r nieje waagns woarmet in ’t tooken joar zonne 567.000 leu verplaatst könt worden. ’n Vuurstaand van de TET wil expaansie noar de Hengelse en Boornse kaant. Mear dat vuurnemmen verzweend in ’n ofvalmaand umdat ze ’t nich ennig könt worden oawer de heufdelike umslag van de kosten.
Tiedens de kriegsjoaren 1914-1918 bungelt ’t antal reizigers tusken de 550.000 en 650.000 in ’t joar. De greanse wodt toodoan en de Twentse leu kunt nich länger in De Pruus wearken. De leste twee kriegsjoaren wodt ’t antal reizigers wier anhaalt töt 1.1 miljoen umdat de wearknemmers oet De Brug dee doarvuur in Duutslaand wearkt hebt, now in Eanske an ’n slag könt. Noa ’n krieg haalt de ekonomie wier an; völ Duutsers wodt noar Eanske lokt, doar is joa weark. ’t Geet good, d’r wodt geald verdeent. De nieje singels dee an wodt legt in.
Eanske kriegt zowoar riejstroate dee van mekaar of ligt, woarduur de tram oawer ’n middelbearm kan rieden. ’t Is ‘m nich mear wörden.
An ’t eand van 1922 begint ’n zölfstaandig bedrief leu met de autobusse te veurn: n’n duchtigen konkurrensie. Noch gin joar doarnoa begint ok de TET met ’t opzetten van autobusse um de konkurrensie an te goan. Op 15 april 1923 geet ’t an met de eerste stadsbusse tusken Pathmos en de Langestroat. De bedriefsoetkömste van dat joar bint beroerd, umdat eanliks twee verscheidene bedriefe um ’n kuur steggelt: de tram en de autobusse.
D’r wodt in datzölfde joar temeutkommingen anvroagt veur de buslienen De Brug-Gronau, Eenske-Hengel-Boorn-Almelo en Eanske-Oldnzel. Mear ’t blif anknooin, waant ok deur de grote trextielstaking tusken oktober 1923 en junie 1924 zöt ok de TET heur reizigersantal daalgoan.
In 1929 wodt de temeutkommingen richting Hengel, Almelo en Oldnzel veur völ geald van de konkurrensie oavernommen. Tuskenduur is de grote malaise van de joaren dartig oetbrokken: leugloperiej en krizis, de hoeshöld inkomsten zakt wied oonder ’t normale peil, n’n kaans op ’n heroprukking van de TET eugt earg klean. Doar keump noch biej dat d’r n’n niejen stroatweg wodt anlegt tusken Eanske en De Brug woarduur de traimrails verplaatst mut worden, en doar hef de TET slichtweg gin geald veur.
Gemeenten helpt lös
Vuurst in 1933 wodt d’r döanig oetzeunigt op de kosten. ’t Trambedrief wodt slötn. De leste toer wodt veurt op 28 februarie. In ’t lange leste is ’t alzo bleven biej dee ene lien met n’n ofstand van 7,4 kilometer tusken Eanske en De Brug.
De gemeenten helpt lös met ’n reanteloos vuurschot van 135.000 geulden. Het andeelnkaptoal wodt van 300.000 geulden weerumbracht tut 30.000 geulden. ’t Deenstvolk wodt op wochtgeald zet en de busse wodt umbouwd van benzienemotors noar dieselmotors. Wieders wodt d’r ’n niej standaardtarief veur kotte toers instelt van 5 ceant. Benaamd dat leste had as gevoalg dat ’t veurn met grooten trad anhaaln.
De TET verzörgt heur materieel töt in de peunte en de inwonner van Twente bint bliej met ’t gerieflik veurn met de busse dat, as wa op ’t plattelaand as in de stad, veurt. De resultoaten bint d’r noar: in 1937 was d’r veur de eerste moal wier ’n exploitatie oaverschot. ’t Joar doarop könt zee zölfs wier lieke baan maken met de scheuld. Ok de joaren doarnoa blif ’t oaverschot de heugte in goan.
De eerste joaren in ’n krieg blieft de busse nog veurn, mear duur de krapte an braandstof en ok duur ’t in beslag nemmen duur de viejaand was d’r aamper busveurn möggelik.
In de joarrekkening oawer 1955 steet dat d’r 16 ‘intercommunale’ deenste wodt glad hoalen neungst steedeenste in Eanske, Hengel en Almelo. De TET veurn meer as 1 miljoon leu. Om de deensten hoog te hoalen had de moatschoppiej 224 manleu en 37 vrouwleu an ’t wark.
Aamper 45 uur wearken
In de joarverslagen van anvaank joaren zestig keump ok alduur meer de problemmetiek van de ‘krappe arbeidsmaarkt’ an bod. Dee krapte haalt allenig mear an, as zee ’t besloet nemt um n’n warkwekke van 45 uur an te goan.
1968 is ’n onröstug joar. Zee bint nich tevreaden oawer ’t geald dat ze in ’n toeten kriegt. Biej aandere vakbreurs brekt weelde stakingen lös. Biej de cao-besprekkinge koomp d’r oet dat de wearkleu n’n loonopslag kriegt van mear leefst 15 %. ’t Joar doarnoa gung ’t riedend deenstvolk van de TET oawer op n’n warkwekke van vief dage.
Ekspaansie
De TET wil oetbouwen en geet in 1965 met grooten zwoeng lös met ’t oavernemmen van de lienen van de firma Winkel oet Vreezenvenne. ’t Joar doarnoa wodt de busse-oondernemming WATO oet Neiverdal oonderdeel van de TET.
Noa ’n koppel röstige joaren wodt noch meer busse-oondernemmingen oavernommen: de lien Oldnzel-Nordhorn (1976), de steedeenste in Hengel (1977) en van de TAD wodt de lien Eanske-Losser-Gronau in 1984 oavernommen.
Noa de joaren tachtig goat d’r alduur meer oondernemmingen op ene koar zitten in ’t oopenboar veurn. Ok de TET koomp doar nich oonderoet.
Oawer de ‘Vereniging van Exploitatie Samenwerking Ov bedrijven’ en de ‘NV aandelenbezit Streekvervoer’ goat in 1977 de TET en heur Gelderse eavenknee GVM tut Oostnet. Dee moatschoppiej blif eankeld twee joar op de bene en geet in 1999 met noch ’n stuk of wat aandern oawer in Connexion.
